Prolegomena
Aangebrande
nazi-uitdrukkingen nieuw leven inblazen, dat kunnen hedendaagse extreemrechtse
politici als geen ander en hun trouwe achterban neemt die woorden dan ook
gretig over.
“Omvolking”
hebben we al gehad[1], het is nu de beurt aan
het herontdekte woord “Leugenpers” of in het Duits, waar de oorsprong ligt,
“Lügenpresse”.
De
website Journalistikon Das Wörterbuch der Journalistik geeft in haar
artikel over Lügenpresse de volgende definitie:
Definition:
“Lügenpresse‘ ist ein Schlagwort, das Misstrauen gegenüber den etablierten
Medien, häufig sogar eine fundamentale Ablehnung derselben zum Ausdruck bringt.
Dem Wortsinn nach unterstellt es Journalisten absichtsvoll falsche
Sachverhaltsaussagen bzw. die Verdrehung von Tatsachen. Im erweiterten Sinn
meint es Kritik an der vorgenommenen Auswahl von Nachrichten und Meinungen und
an den in der Berichterstattung dominierenden Deutungsmustern (Frames) und
Narrativen. Ein wesentlicher Teil der Kritik bezieht sich also „nicht auf
Wahrheit, sondern auf ein anderes zentrales Qualitätskriterium: Relevanz“. [2]
Het is
vooral de frase absichtsvoll falsche Sachverhaltsaussagen bzw. die
Verdrehung von Tatsachen die de basis vormt voor het heropleven in
extreemrechtse kringen van de uitdrukking Leugenpers/Lügenpresse.
De
aanzet voor dit artikel was dit bericht op twitter.
Methode
Ik zal
eerst de herkomst en de geschiedenis schetsen, alsook de context waarin het
woord in het verleden gebruikt werd.
Daarna
komt het hedendaags gebruik aan bod, zowel wie het gebruikt als de huidige
context. Ik zal eveneens trachten parallellen te vinden van de huidige context
en deze van het verleden.
Ten
slotte brei ik er een kort nawoord aan.
De
geraadpleegde bronnen zijn oude krantenartikelen en websites gespecialiseerd in
Duitse geschiedenis in het algemeen en de politieke en culturele geschiedenis
in het bijzonder. Deze bronnen staan, voor zover ze voor dit opstel gebruikt
worden, vermeld in de eindnoten.
Lezers
die over dit thema meer willen weten verwijs ik dan ook naar deze eindnoten. De
bronpagina’s die ik bezocht bevatten meerdere linken die de geïnteresseerde
lezer toelaten meer informatie te vinden dan deze in onderhavige tekst.
Technisch;
begrippen en letterlijke citaten typ ik in cursief, namen die voor
het eerst vermeld worden typ ik in Vet.
Korte
geschiedenis van het woord “Leugenpers/Lügenpresse”
Van
einde 18de eeuw tot het einde van WO 1
Voor zover bekend wordt het woord “Lügenpresse” voor het eerst gebruikt in de Wiener Zeitung van 2 september 1835, pagina 2,[3] als vertaling van een toespraak van een Frans parlementslid over de beperkingen van de persvrijheid. De zin waarin het woord voor het eerst opduikt is deze: “Nur durch Unterdrückung der Lügenpresse kann der wahren Presse aufgeholfen werden“.
In
conservatieve katholieke kringen was het, zeker in de 19de eeuw, bon
ton om zich op antisemitische wijze te uiten.
|
|
Op deze
wijze kreeg de term Lügenpresse een antisemitische lading.
Tijdens
en na de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871 werd de term gebruikt tegen de
Franse pers. Tijdens WO 1 werd de term opnieuw opgevist en kreeg vaste vorm in
de Duitse woordenschat.
Toen aan
het begin van WO 1 de Engelse en Franse pers berichtte over de gruweldaden van
Duitse militairen in de bezette gebieden en vooral in België schreef de
vermaarde Duitse theoloog Adolf von Harnack over de buitenlandse pers Als
vierte Großmacht hat sich gegen Deutschland die internationale Lügenpresse
erhoben, überschüttet die Welt mit Lügen gegen unser herrliches und
sittenstrenges Heer und verleumdet alles, was deutsch ist.[4]
Aan het
einde van WO 1 gaf het Duitse ministerie van defensie een boekje uit met als
titel Die Lügenpresse unserer Feinde[5]. De auteur heette Reinhold
Anton, wat waarschijnlijk een pseudoniem was en dit boekje was niet zijn
eerste publicatie over de Lügenpresse.
Vóór
en na WO 2
Tijdens
zijn gevangenschap na de Bierkellerputsch van 8 en 9 november 1923
dicteerde Adolf Hitler zijn boek Mein Kampf aan zijn toenmalige
secretaris Rudolf Hess. Over de pers schreef hij in weinig lovende
termen, maar het woord Lügenpresse komt niet voor in Mein Kampf. Hij heeft het
wel over “Schmutzpresse” en over “mit jedem Mittel der Verleumdung
und einer wahrhaft balkenbiegenden Lügenvirtuosität arbeitende Tagespresse”
waarmee hij voornamelijk de “sozialdemokratischen Presse” in het vizier
had.
Hitler
zou het woord wel hebben gebruikt, meer bepaald op 17 februari 1922, dus bij
het begin van zijn politieke loopbaan, zou hij gezegd hebben: "Für die
Marxisten gelten wir dank ihrer Lügenpresse als reaktionäre Monarchisten."[6]
Van
NSDAP-propagandaminister Joseph Goebbels gebruikte wel het begrip
Lügenpresse, en wel in zijn dagboeken, meer bepaald in de notities van 18
januari 1930 en 20 december 1939, voornamelijk naar de buitenlandse pers toe.
Andere begrippen die Goebbels gebruikte waren Journaille, jüdische
Journaille en Asphaltpresse.[7]
Het
waren echter niet alleen nazi’s en andere fascisten die hun afkeer van bepaalde
persmedia met het Schmähwort (scheldwoord) Lügenpresse toonden. Aan
het begin van de gescheiden Duitslanden, BRD (West-Duitsland) en de DDR
(Oost-Duitsland) werden de persorganen van en door beide kampen regelmatig
bestempeld als Lügenpresse aan de Oostkant en westlichen Lügenpresse aan
de Westkant[8]
of zoals persverantwoordelijke van de DDR op de Olympische spelen van 1968 Alfred
Heil het noemde toen hij weigerde de Westerse pers te woord te staan; kapitalistischen
Lügenpresse. Het was voor het eerst dat West- en Oost-Duitsland met een
aparte delegatie op de OS aantrad.[9]
Wie
beweert de waarheid te bezitten zal een andere mening gemakkelijk als leugen
bestempelen, en dit dan dikwijls in het kader van de onderdrukking van de vrije
meningsuiting.
Aan het
begin van WO 2 legde Bertolt Brecht, toen hij in Denemarken in
ballingschap leefde, in zijn toneelstuk Leben des Galilei de hierop
toepasselijke quote in de mond van Galilei: Ich zage Ihnen: Wer die Wahrheit
nicht weiß, der ist bloß ein Dummkopf. Aber wer sie weiß, und sie eine Lüge
nennt, der ist ein Verbrecher! Gehen Sie hinaus aus meinem Haus![10]
Leugenpers/Lügenpresse
vandaag
Het is
niet enkel in Duitsland en de rest van West-Europa dat het oude begrip onder de
mottenballen vandaan is gehaald, ook in de Verenigde Staten van Amerika wordt
het Duitse woord Lügenpresse gebruikt.
Op 19
november 2016 hield The National Policy Institute, een White
Supremacy denktank, haar jaarlijkse congres in Washington DC. De
voorzitter, Richard B. Spencer, een notoire neonazi, antisemiet, samenzweringstheoreticus en blank supremacist opende
zijn slottoespraak met Hail Trump, terwijl toehoorders de nazigroet
brachten. In zijn speech nam hij de mainstream media op de korrel en zei
letterlijk; or perhaps we should refer tot hem in the original German;
Lügenpresse. Hij kreeg hiervoor grote bijval van zijn uitsluitend blanke
publiek. Op YouTube circuleert een beangstigende en beklijvende opname (duur:
3’ 07”) van deze uitspraak.[11]
Het
hoeft uiteraard geen verder betoog dat dit kaderde in een overwinningsfeest van
Trump als president en past naadloos in zijn fake news-retoriek.
Sinds
1991 wordt er elk jaar door een onafhankelijke jury van taalwetenschappers en
journalisten het Unwort des Jahres gekozen. Voor het jaar
2014 was dat het woord Lügenpresse.[12]
In
datzelfde jaar kwamen aanhangers van de Duitse anti-islam-beweging Pegida
wekelijks op straat om te demonstreren tegen de islamisering. Kreten als
"Lügenpresse, halt die Fresse" waren niet van de lucht.[13]
Toen ook de partij AfD (Alternative für Deutschland) deze kreet overnam
werd het begrip Lügenpresse opnieuw gemeengoed in extreemrechtse kringen in
Duitsland.
De
Duitse website bpb (Bundeszentrale für politische Bildung) catalogiseert
Lügenpresse onder de noemer Verschwörungstheorie en bestempelt het zelfs
als een echte klassieker onder de complottheorieën.[14]
Ook in
Nederland wordt volop naar de leugenpers gewezen, vooral als het gaat over
covid en vaccinatie. Een bloemlezing van de vermelding leugenpers op twitter is
te vinden op de website twimmer.com onder de hashtag #leugenpers.[15]
De
Nederlandse extreemrechtse nieuwsite reactnieuws.net
beschuldigde in een artikel[16]
het tv-programma Zembla onderdeel van de leugenpers te zijn naar aanleiding van
een uitzending over de vermeende connecties van Thierry Baudet met het Kremlin.
Ook Joost
Niemoller, nooit verlegen om een aangebrande uitspraak had het op Twitter[17]
over de Duitse leugenpers die foute informatie over Baudet zou verspreiden. Het
blad Der Spiegel had namelijk in een long read artikel durven te
beweren dat Baudet een hetze voert tegen buitenlanders met deze titel: Klimpert
Chopin, hetzt gegen Ausländer, met daaronder een foto van Baudet liggend op
een vleugelpiano.[18]
Het is
wel opmerkelijk dat niet de politici Baudet en evenmin Geert Wilders
zelf het woord leugenpers openlijk gebruiken, maar wel hun aanhangers, die dit luid
scanderen tijdens manifestaties en voordrachten van hun leiders.
Zo ook
op Twitter en Facebook. De hashtag #leugenpers levert op Twitter een resem
berichten op.[19] Meestal gaan die over de
oorlog in Oekraïne, corona, virologen en dan in het bijzonder Marc Van Ranst,
persartikels over extreemrechtse politici enz enz.
Op de al
vermelde extreemrechtse nieuws site reactnieuws.net wemelt het van artikels met
het woord leugenpers. Dikwijls staat het al in de titel, soms wordt een ander
woord met dezelfde inhoud gebruikt zoals nepnieuws. Deze artikels gaan
over corona, allochtonen, Nederlandse en Belgische politiek enz. Zelfs op de
Contactpagina van de site wordt geschreven; De tijd van het fake news van de
leugenpers is voorbij.
Op deze
website staan verschillende Belgische advertenties, onder andere van het Vlaams
Belang, Filip De Man, ’t Pallieterke, en Voorpost.
Een
mooie collage van berichten met het woord leugenpers mocht ik gebruiken van de
maker ervan. Een beeld zegt immers meer dan duizend woorden.
© Marc Van Ranst (collage gebruikt met toelating van de samensteller)
Naast de
gebruikelijke oprispingen over de leugens die aanhangers van een welbepaalde
Weltanschauung in de mainstreampers menen te ontwaren vindt men ook wel
ernstige en degelijke informatie over de werking van de pers in het algemeen en
de zogenaamde leugenpers in het bijzonder; zoals hoe men ongeloofwaardige
artikelen kan blootleggen.
Het is
niet verwonderlijk dat men deze info vooral vindt op Duitse websites.[24]
Parallellen
tussen het gebruik van het leugenpersbegrip
Het
begrip begon als politieke retoriek, tegen buitenlandse pers, tegen de liberale
samenleving, tegen alles en iedereen die niet conservatief-katholiek was.
Het werd
daarna een antisemitische leuze die gretig door de nazi-propagandamachine werd
geadopteerd. In feite is het in de decennia na WO 2 en de huidige tijd nooit
meer uit extreemrechtse, neofascistische en neonazistische hoek verdwenen.
De
grootste parallellen vindt men in het element van het vijandbeeld, al dan niet
in een conspiratieve context.
Tot op
de dag van vandaag zit het leugenpersbegrip vastgeroest in complotdenken, het
belasteren van tegenstanders en de blijkbaar eeuwige nood aan een vijandbeeld
bij oerconservatieve extreemrechtse groeperingen en personen.
Een
andere parallel is het wantrouwen van burgers in de pers. Dat was al zo in de
begindagen van de geschreven pers en dat zien we nog steeds in de 21ste
eeuw.
De Global
Trustworthiness Index 2021 geeft een beeld van in hoeverre journalisten vertrouwen
genieten.[25] Nederland staat met 30%
op de 6de plaats op 28 landen. Duitsland, de bakermat van het woord
Lügenpresse en België staan op een gedeelde 14de plaats met 21%.
Nawoord
Met de
komst van massamedia, waar zowat elke burger eender welke van de pot gerukte
theorie kan vinden zijn de reguliere mediakanalen onder druk komen te staan wat
hun geloofwaardigheid betreft.
Het
leugenpersbegrip wordt dan ook door intelligent extreemrechts gebruikt om de
nietsvermoedende en manipuleerbare massa op te jutten en haar zo te binden aan
hun partijen en groupuscules.
Het
succes van het fascisme van de 20ste eeuw was dan ook te danken aan
de brede massa die zich voor de kar van onder andere Mussolini en Hitler lieten
spannen. Nazibegrippen zoals omvolking en leugenpers hebben hetzelfde doel.
Studies
van onder andere de professoren psychologie Robert Vallone, Lee Ross en Mark
Lepper, hebben al in 1982 aangetoond dat individuen met een sterke reeds
bestaande houding ten opzichte van een onderwerp de neiging hebben om de
berichtgeving in de media te beschouwen als bevooroordeeld tegen hun kant en in
het voordeel van het standpunt van hun antagonisten. In de literatuur van de
psychologie noemt men dat het Hostile-Media-Effekt.[26]
Drie cognitieve mechanismen zouden dit effect bepalen:
- Selectief geheugen
- Selectieve perceptie
- Voorkeur voor bevestiging van standaardverklaringen of de geldigheid van argumenten.
Ik besluit met de woorden van de filosoof Ludwig Wittgenstein:
Le sens des mots n’est jamais indépendant des circonstances de leur
utilisation. Dat geldt zowel voor de waarheid als voor de leugen.
[1]
https://walthersbemoeienissen.blogspot.com/2022/05/omvolking-umvolkung.html
en
https://www.hetobservatorium.be/2022/05/28/omvolking-umvolkung/
[8]
idem
[10]
idem noten 6 en 7
[13]
https://www.bpb.de/themen/rechtsextremismus/dossier-rechtsextremismus/241163/der-ton-ist-harscher-geworden-die-medien-und-der-vorwurf-der-luegenpresse/
[16]
https://reactnieuws.net/2020/04/17/leugenpers-verspreidt-samenzweringstheorie-in-uitzending-baudet-en-het-kremlin/
[18]
https://www.spiegel.de/politik/ausland/niederlande-thierry-baudet-hat-mit-rechter-hetze-und-leisen-toenen-erfolg-a-1258991.html#ref=nl-spiegeldaily
[20]
https://www.facebook.com/photo/?fbid=1993050130986091&set=op-basis-van-deze-foto-wil-de-leugenpers-jullie-doen-geloven-dat-sv-bewapent-voo
[21]
https://www.facebook.com/schildenvrienden/posts/de-leugenpers-van-vrt-nws-draait-weer-op-volle-toeren-door-kwaadwillig-cijfers-e/1641143619340704/
Geen opmerkingen:
Een reactie posten